ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚ | Folk Dance of Punjab

folk-dance-of-punjab

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚ | ਲੋਕ-ਨਾਚ ਲੇਖ | ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚ ਪੈਰਾ ਰਚਨਾ | Folk Dance of Punjab

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚ | Folk Dance of Punjab

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਵੀ ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਲੋਕ – ਕਲਾ ਹੈ । ਇਹ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੀ ਨਹੀਂ , ਸਗੋਂ ਇਹ ਕਿਸੇ ਖਿੱਤੇ ਦੇ ਜਨ – ਸਮੂਹ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ , ਸਭਿਆਚਾਰਕ , ਨੈਤਿਕ , ਧਾਰਮਿਕ , ਰਾਜਸੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਜੀਵਨ – ਤੋਰ ਦੀਆਂ ਭਿੰਨ – ਭਿੰਨ ਪਰਤਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰਕ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਆਪ – ਮੁਹਾਰਾ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਹੈ , ਜੋ ਪੁਸ਼ਤ – ਦਰ – ਪੁਸ਼ਤ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਸਮੇਂ , ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਨਚਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸੰਬੰਧੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਾਜ਼ – ਸੰਗੀਤ ਤੇ ਵੇਸ਼ – ਭੂਸ਼ਾ ਆਦਿ ਵੀ ਜਨ – ਸਧਾਰਨ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਤੇ ਪੱਧਰ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਪੰਜਾਬੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਗ ਹਨ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ 5000 ਪੂਰਵ ਈਸਵੀ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚਾਂ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਹੁਣ ਤਕ ਇਸ ਵਿਚ ਕਈ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਚੁੱਕੇ ਹਨ । ਅਨੇਕਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉੱਥਲ – ਪੁੱਥਲ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ , ਇਸ ਧਰਤੀ ਦੇ ਲੋਕ – ਨਾਚਾਂ ਨੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਜਨ – ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਸਮ ਦੀ ਧੜਕਣ ਕਾਇਮ ਰੱਖੀ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਲੌਕਿਕ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਹਨ । ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੇ ਹੁਲਾਰੇ ਵਿਚ ਮਸਤ ਹੋਏ ਗੱਭਰੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਥਾਪ ਲੋਕ – ਗੀਤ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਸੁਰ – ਤਾਲ ਵਿਚ ਢਲ ਕੇ ਜਾਂ ਹੋਰ ਲੋਕ – ਪ੍ਰਿਆ ਲੋਕ – ਸਾਜ਼ ਦੀ ਤਾਲ ‘ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਮੁੱਚ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ – ਨਾਚਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਦੇ ਪੱਧਰਾਂ ‘ ਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-

  1. ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚ
  2. ਮਰਦਾਵੇਂ ਲੋਕ-ਨਾਚ ।

ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚ

ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਾਨ , ਪਰੰਪਰਿਕ ਵਿਚਾਰ , ਵਿਸ਼ਵਾਸ , ਮਿੱਥਾਂ , ਰਹੁ – ਰੀਤਾਂ , ਸਰੀਰਕ ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਕਾਰਜ – ਸਮਰੱਥਾ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕ – ਨਾਚਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਪੰਜਾਬਣਾਂ ਦੂਸਰੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਦੀਆਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਭਾਵੇਂ ਤਕੜੇ ਜੁੱਸੇ , ਭਰਵੇਂ ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਉੱਚੇ – ਲੰਮੇ ਕੱਦ – ਕਾਠ ਵਾਲੀਆਂ ਹਨ , ਫਿਰ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਚ ਕੋਮਲਤਾ , ਸੁਹਜ , ਸਾਦਗੀ , ਰਵਾਨਗੀ ਅਤੇ ਲਚਕ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹਨ । ਕੋਈ ਵੀ ਮੰਗਲ ਕਾਰਜ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚਾਂ ਤੋਂ ਸੱਖਣਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ ।

ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਸਧਾਰਨ ਲੋਕ – ਸਾਜ਼ਾਂ , ਪਹਿਰਾਵੇ ਅਤੇ ਬਹੁਪੱਖੀ ਲੋਕ – ਗੀਤਾਂ ਰਾਹੀਂ , ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਕਰੜੀ ਨਿਯਮਾਵਲੀ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਸਰਬ – ਸਾਂਝੀ ਥਾਂ ‘ ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਬੋਲ ਦੇ ਉਚਾਰ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਅੰਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਸਹਿਜ – ਭਾਵ ਨਾਲ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀ ਲੋਕ – ਨਾਚਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਉਪਜਾਇਕਤਾ ਨਾਲ ਜਾ ਜੁੜਦਾ ਹੈ ।

ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ – ਨਾਚ ਇਹ ਹਨ :

ਗਿੱਧਾ

ਗਿੱਧਾ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਚਾਵਾਂ , ਉਮੰਗਾਂ , ਵਲਵਲਿਆਂ ਅਤੇ ਉਲਾਸ – ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਹੈ । ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਗਿੱਧਾ ਤਾਲੀ ਨਾਚ ਹੈ । ਨੱਚਣ ਵਾਲੀਆਂ ਤੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਤਾਲੀ ਮਾਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਤਾਲੀ ਦਾ ਵਹਾਓ ਲੋਕ – ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਰੂਪਾਂ – ਬੋਲੀਆਂ ਅਤੇ ਟੱਪਿਆਂ – ਦੇ ਨਾਲ ਚਲਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਟੱਪਿਆਂ ਅਤੇ ਬੋਲੀਆਂ ਵਿਚ ਉਚਾਰੇ ਗਏ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਾਚ – ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਗਿੱਧੇ ਦੀ ਤਾਲੀ ਅਤੇ ਬੋਲ ਦੀ ਇਕਸੁਰਤਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ‘ ਬੱਲੇ – ਬੱਲੇ ਬਈ , ਸ਼ਾਵਾ – ਸ਼ਾਵਾ ‘ ਆਦਿ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਲਮਕਾਵੀਂ ਸੁਰ ਵਿੱਚ ਨਾਲ ਜੋੜ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪੰਜਾਬਣਾਂ ਆਪਣੇ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਾਰ – ਵਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਗਿੱਧੇ ਵਾਸਤੇ ਮੌਕੇ ਸਿਰਜ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਰੁੱਤਾਂ , ਮੇਲਿਆਂ , ਥਿੱਤਾਂ , ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਤ੍ਰਿੰਞਣਾਂ ਤੋਂ ਵਿਹਲੀਆਂ ਹੋ ਕੇ ਸਾਉਣ ਮਹੀਨੇ ਤੀਆਂ ਦੇ ਮੌਕੇ ‘ ਤੇ , ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ , ਮੰਗਣੀ ਜਾਂ ਵਿਆਹ ਸਮੇਂ , ਜਾਗੋ ਕੱਢਣ ਵੇਲੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ‘ ਤੇ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੋ ਕੇ ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਸ਼ੌਕ ਪੂਰਾ ਕਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਘਰ ਦਾ ਵਿਹੜਾ , ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਛੱਤ , ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਕਮਰਾ , ਖੇਤ ਜਾਂ ਮੈਦਾਨ ਆਦਿ ਸਭ ਗਿੱਧੇ ਲਈ ਢੁੱਕਵੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਧਰਮ , ਫ਼ਿਰਕੇ , ਜਾਤ – ਪਾਤ ਦੀ ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਗਿੱਧੇ ਦੇ ਪਿੜ ਵਿਚ ਇਕ ਕੁੜੀ ਬੋਲੀ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ , ਦੂਜੀਆਂ ਉਸਦੇ ਸਾਥ ਵਿਚ ਨਾਲ ਹੀ ਅਵਾਜ਼ ਚੁੱਕਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਦੋ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਦਾ ਇਕ ਜੁੱਟ ਬੋਲੀ ਦੇ ਹਾਵਾਂ – ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦੀਆਂ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਕਰਦਾ , ਘੇਰੇ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਗਿੱਧੇ ਦੀ ਗਤੀ ਧੀਮੀ ਪੈਣ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤੀਬਰ ਕਰਨ ਲਈ ਬੋਲੀਆਂ ਦਾ ਉਚਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਗਿੱਧੇ ਦੀਆਂ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ।

ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ ਤੇ ਇਹ ਪੈਰਾਂ ਦੀਆਂ ਥਾਪਾਂ , ਹੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਤਾੜੀਆਂ , ਬਾਂਹਾਂ ਦੇ ਹੁਲਾਰਿਆਂ , ਬੁਲ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵੱਖ – ਵੱਖ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਕੱਢ ਕੇ , ਕਿਸੇ ਦੀ ਨਕਲ ਲਾ ਕੇ , ਲੜਾਈ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਸਿਰਜ ਕੇ , ਧਰਤੀ ‘ ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ , ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਹੁਲਾਰਾ ਦੇ ਕੇ ਆਦਿ ਜੁਗਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਹਰ ਟੱਪੇ ਜਾਂ ਬੋਲੀ ਦੇ ਉਚਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਨਵੀਂ ਨਿਭਾਓ – ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ , ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਮੌਕੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮੁਦਰਾ ਨਵੀਂ ਸਿਰਜ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਗਿੱਧਾ ਰਾਗ ਅਤੇ ਤਾਲ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਮੁਥਾਜ ਵੀ ਨਹੀਂ । ਭਾਵੇਂ ਅੱਜ – ਕੱਲ੍ਹ ਢੋਲਕੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਮ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਮੂੰਹ ਰਾਹੀਂ ਫੂ – ਫੂ ਕਰ ਕੇ , ‘ ਬੱਲੇ – ਬੱਲੇ ’ ਕਰ ਕੇ , ਅੱਡੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨ ‘ ਤੇ ਮਾਰ ਕੇ ਜਾਂ ਕਿਲਕਾਰੀ ਮਾਰ ਕੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਤਾੜੀਆਂ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਾਜ਼ਾਂ ਜਿਹੀਆਂ ਧੁਨਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰ ਲਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਵੱਖ – ਵੱਖ ਮੌਕਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੁੱਝ ਕੁ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇਖੋ

ਸਾਉਣ ਮਹੀਨਾ ਦਿਨ ਗਿੱਧੇ ਦੇ ਸਭੇ ਸਹੇਲੀਆਂ ਆਈਆਂ ,
ਭਿੱਜ ਗਈ ਰੂਹ ਮਿੱਤਰਾ , ਸ਼ਾਮ ਘਟਾ ਚੜ੍ਹ ਆਈਆਂ ।
ਵੇ ਗੁਰਦਿੱਤੇ ਦੇ ਭਾਈਆ , ਹਾਂ ਜੀ । ਵੇ ਦੋ ਖੱਟੇ ਲਿਆ ਦੇ . ……. ਹਾਂ ਜੀ ।
ਵੇ ਮੇਰੇ ਪੀੜ ਕਲੇਜੇ ……. ਹਾਂ ਜੀ ।
ਵੇ ਮੈਂ ਮਰਦੀ ਜਾਵਾਂ .. ਹਾਂ ਜੀ ।
ਵੇ ਤੇਰੀ ਸੜ ਜਾਏ …. ਹਾਂ ਜੀ । ……. ਹਾਂ ਜੀ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਕੋਲੋਂ ਨਾ ਤਾਂ ਬੋਲੀਆਂ ਮੁੱਕਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਨਾ ਉਹ ਥੱਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਗਿੱਧੇ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਿਰਤਾਜ ਲੋਕ – ਨਾਚ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਸੰਮੀ

ਸੰਮੀ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ । ਇਹ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਸਾਂਝੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਭਾਗ ਦੀਆਂ ਬਾਰਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਸੰਮੀ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਦੇ ਜਨਮ ਅਤੇ ਪ੍ਰਫੁੱਲਿਤ ਹੋਣ ਸੰਬੰਧੀ ਵੀ ਕਈ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਦੰਦ – ਕਥਾਵਾਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ । ਇਕ ਧਾਰਨਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੰਮੀ ਨਾਮਕ ਦਰੱਖ਼ਤ ਦੀ ਲੱਕੜ ਦੀ ਅੱਗ ਬਾਲ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਨੱਚਣ ਵਾਲੇ ਨਾਚ ਦਾ ਨਾਮ ‘ ਸੰਮੀ ’ ਪੈ ਗਿਆ ।

ਦੂਜੀ ਧਾਰਨਾ ਉਸ ਦੰਦ – ਕਥਾ ‘ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ , ਜਿਸ ਵਿਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇੰਦਰ ਦੇ ਅਖਾੜੇ ਦੀ ਅਪਸਰਾ ਵਰਗੀ ਬਣਨ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੰਮੀ ਨਾਮਕ ਕੁੜੀ ਦੇ ਵਾਰ – ਵਾਰ ਨੱਚਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਨਾਚ ਦਾ ਨਾਮ ‘ ਸੰਮੀ ‘ ਪੈ ਗਿਆ । ਤੀਜੀ ਧਾਰਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਢੋਲੇ ਦੀ ਪ੍ਰੀਤ ਵਿਚ ਨੱਚ – ਨੱਚ ਕੇ ਫਾਵੀ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਸੰਮੀ ਦੇ ਨਾਂ ‘ ਤੇ ਇਸ ਨਾਚ ਦਾ ਨਾਂ ‘ ਸੰਮੀ ‘ ਪੈ ਗਿਆ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਕਥਾ – ਬਿਰਤਾਂਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।

ਸੰਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਗਿੱਧੇ ਵਾਂਗ ਘੇਰਾ ਬਣਾ ਕੇ ਹੀ ਨੱਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ , ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਦੀਆਂ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਗਿੱਧੇ ਨਾਲੋਂ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।ਗਿੱਧੇ ਦੀਆਂ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਬੱਝਵੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ , ਪਰ ਸੰਮੀ ਨਾਚ ਵਿਚ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਸਥਾਨਕ ਭੇਦ ਸਦਕਾ ਬੱਝਵੀਆਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ । ਸੰਮੀ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਨੱਚਦੀਆਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਕੁੱਝ ਖਲੋ ਕੇ ਉੱਪਰ ਬਾਹਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਪੰਛੀ ਨੂੰ ਅਵਾਜ਼ ਮਾਰਨ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਗੀਤ ਦੇ ਇਹ ਬੋਲ ਅਲਾਪਦੀਆਂ ਹਨ—

ਖਲੀ ਦੇਨੀਆਂ ਸੁਨੇਹੜਾ । ਖਲੀ ਦੇਨੀਆਂ ਸੁਨੇਹੜਾ ।
ਇਸ ਬਟੇਰੇ ਨੂੰ ਅੱਲ੍ਹਾ ਖੈਰ , ਸੁਣਾਵੇ ਸੱਜਣ ਮੇਰੇ ਨੂੰ ।
ਅੱਲ੍ਹਾ ਖੈਰ , ਸੁਣਾਵੇ ਸੱਜਣ ਮੇਰੇ ਨੂੰ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿੱਤਰਾਂ , ਕਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸੁਨੇਹੜੇ ਭੇਜਣ ਦੀਆਂ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਨਾਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨੱਚਦੇ ਸਮੇਂ ਕਿਸੇ ਢੋਲਕੀ ਜਾਂ ਹੋਰ ਸਾਜ਼ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ ।ਉਹ ਹੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਤਾੜੀਆਂ , ਜੋ ਬਾਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਅਤੇ ਹੇਠਾਂ ਸਾਜ਼ ਕਰ ਕੇ ਮਾਰੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ , ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਚੁਟਕੀਆਂ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਥਾਪ ਆਦਿ ਨਾਲ ਤਾਲ ਸਿਰਜ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਗੀਤ ਦੇ ਉਚਾਰ ਨਾਲ ਇਕ – ਸੁਰ ਹੋ ਕੇ ਨੱਚ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਗਿੱਧੇ ਵਾਂਗ ਇਹ ਨਾਚ ਵੀ ਵੇਖਾ – ਵੇਖੀ ਸਹਿਜ ਸੁਭਾਵਿਕ ਨੱਚਣਾ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਨਾਚ ਦੀ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਬਾਹਾਂ ਦੇ ਹਿਲੋਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ । ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਭੇਦਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਸ ਨਾਚ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਸਾਂਝੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਵੀ ਹਨ । ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਖਲੋਤੀਆਂ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਘੁਮਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਛਾਤੀ ਦੇ ਕੋਲ ਲਿਆ ਕੇ ਤਾੜੀ ਮਾਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਫਿਰ ਸੱਜੀ ਬਾਂਹ ਨੂੰ ਲਹਿਰ ਵਾਂਗ ਉੱਤੇ ਉਲਾਰ ਕੇ ਖੱਬੀ ਬਾਂਹ ਹੇਠਾਂ ਵਲ ਲਟਕਾ ਕੇ ਅਦਾ ਨਾਲ ਚੁਟਕੀਆਂ ਮਾਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਫਿਰ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਖੱਬੀ ਬਾਂਹ ਉੱਪਰ ਲਹਿਰਾ ਕੇ ਅਤੇ ਸੱਜੀ ਬਾਂਹ ਹੇਠਾਂ ਲਟਕਾ ਕੇ ਚੁਟਕੀਆਂ ਮਾਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਹਰ ਹੁਲਾਰੇ ਨਾਲ ਉਹ ਆਪੋ – ਆਪਣੇ ਲੱਕ ( ਕਮਰ ) ਨੂੰ ਇਕ ਟੁੰਬਵੀਂ ਲਚਕ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਅੱਗੇ ਵਲ ਨੂੰ ਝੁਕ ਕੇ ਤਾੜੀਆਂ ਮਾਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਗੋਲ ਦਾਇਰੇ ਵਿਚ ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅਗਾਂਹ ਵਧਦੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਚ ਨਮਸਕਾਰ ( ਸਲਾਮੀ ) ਮੁਦਰਾ ਤਾਂ ਕਮਾਲ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਸੰਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਦੇ ਇਕ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਗੀਤ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਸਤਰਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ—

ਸੰਮੀ ਮੇਰੀ ਵਣ……………….. ਕੁ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਵੀਰ ਦੀ , ਵਣ ਸੰਮੀਆਂ ।
ਸੰਮੀ ਮੇਰੀ ਵਣ ………. ਕੋਠੇ ਤੇ ਪਰ ਕੋਠੜਾ , ਵਣ ਸੰਮੀਆਂ ।
ਸੰਮੀ ਮੇਰੀ ਵਣ …………ਕੋਠੇ ਤੇ ਤੰਦੂਰ , ਵਣ ਸੰਮੀਆਂ ।
ਸੰਮੀ ਮੇਰੀ ਵਣ ………. ਗਿਣ ਗਿਣ ਲਾਵਾਂ ਰੋਟੀਆਂ , ਵਣ ਸੰਮੀਆਂ ।
ਖਾਵਣ ਵਾਲੇ ਦੂਰ ……… ਵਣ ਸੰਮੀਆਂ ।
ਸੰਮੀ ਮੇਰੀ ਵਣ … ਖਾਵਣ ਵਾਲੇ ਆ ਗਏ , ਵਣ ਸੰਮੀਆਂ ।

ਕਿੱਕਲੀ

ਕਿੱਕਲੀ ਛੋਟੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦਾ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਹੈ । ਦੂਜੇ ਲੋਕ-ਨਾਚਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਹੈ । ਇਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਨੂੰ ਇਸਤਰੀਆਂ ਗਿੱਧੇ ਜਾਂ ਹੋਰ ਲੋਕ-ਨਾਚਾਂ ਦੇ ਆਰੰਭਿਕ ਜਾਂ ਅੰਤਿਮ ਚਰਨ ਦੇ ’ ਤੇ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਗਿੱਧੇ ਦੀ ਨਰਸਰੀ ਹੈ । ਨਿੱਕੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਆਪਣੇ ਮਨ – ਪਰਚਾਵੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੇ ਮੌਕੇ , ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੇ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵਿਹੜੇ , ਖੇਤ ਚੁਰੱਸਤੇ ਜਾਂ ਕੋਠੇ ਦੀ ਛੱਤ ‘ ਤੇ ਇਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਨੂੰ ਨਿੱਕੇ – ਨਿੱਕੇ ਲੋਕ – ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ – ਨਾਲ ਨੱਚ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਲੋਕ – ਗੀਤ ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਦੇਖੋ

ਕਿੱਕਲੀ ਕਲੀਰ ਦੀ , ਪੱਗ ਮੇਰੇ ਵੀਰ ਦੀ ,
ਦੁਪੱਟਾ ਮੇਰੇ ਭਾਈ ਦਾ , ਫਿੱਟੇ ਮੂੰਹ ਜਵਾਈ ਦਾ ।

ਇਸ ਲਈ ਕੁੜੀਆਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਥਾਂ ਇਕੱਤਰ ਹੋ ਕੇ ਦੋ – ਦੋ ਜੋਟੇ ਬਣਾ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਹੜਾ ਜੋਟਾ ਸਮੂਹ ਦੇ ਇਕੱਠ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਆ ਕੇ ਕਿੱਕਲੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ , ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕ ਕੁੜੀ , ਦੂਸਰੀ ਕੁੜੀ ਦਾ ਸੱਜਾ ਹੱਥ ਆਪਣੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਅਤੇ ਖੱਬਾ ਹੱਥ ਆਪਣੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਘੁੱਟ ਕੇ ਫੜ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੂਜੀ ਕੁੜੀ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਮੁਦਰਾ ਵਿਚ ਦੋਹਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਦੋਹਾਂ – ਬਾਹਾਂ ਦੀ ਸੰਗਲੀ ਜਿਹੀ ਅੱਠ ( 8 ) ਦੇ ਹਿੰਦਸੇ ਵਰਗੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਬਾਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਕਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਕੁੜੀਆਂ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ਦਾ ਭਾਰ ਪੱਬਾਂ ਤੇ ਪਾ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਸਰੀਰ ਦਾ ਭਾਰ ਪਿਛਾਂਹ ਵਲ ਨੂੰ ਉਲਾਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਮੁਦਰਾ ਵਿਚ ਸਰੀਰ ਦੇ ਭਾਰ ਨੂੰ ਪੱਬਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਪਸੀ ਬਾਹਾਂ ਦੀ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਸੰਗਲੀ ਜਿਹੀ ‘ ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿੱਕਲੀ ਸੰਬੰਧੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਲੋਕ – ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਲੋਕ – ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਇੱਕ – ਇੱਕ ਹੱਥ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਮੁਦਰਾ ਸਿਰਜਣ ਹਿੱਤ ਵੀ ਉਛਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਇਹ ਲੋਕ – ਗੀਤ ਮਾਂ , ਭਰਾ , ਪਿਤਾ ਦੇ ਅਮੁੱਕ ਪਿਆਰ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾਲ – ਨਾਲ ਤਤਕਾਲੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਚਿਤਰਨ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਅਜਿਹੀਆਂ ਕੁੱਝ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਹਨ :

ਗਈ ਸਾਂ ਮੈਂ ਗੰਗਾ , ਚੜ੍ਹਾ ਲਿਆਈ ਵੰਗਾਂ ,
ਅਸਮਾਨੀ ਮੇਰਾ ਘੱਗਰਾ , ਮੈਂ ਕਿਹੜੀ ਕਿੱਲੀ ਟੰਗਾਂ ?
ਨੀ ਮੈਂ ਐਸ ਕਿੱਲੀ ਟੰਗਾਂ ? ਨੀ ਮੈਂ ਓਸ ਕਿੱਲੀ ਟੰਗਾਂ ?

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਤੇਜ਼ ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪਹਿਨੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕੱਚ ਦੀਆਂ ਵੰਝਾਂ ਛਣਕਾਰ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਿਰਾਂ ‘ ਤੇ ਲਈਆਂ ਚੁੰਨੀਆਂ ਗਲਾਂ ਵਿਚ ਪੈ ਕੇ ਅਤੇ ਵਾਲਾਂ ਦੀਆਂ ਗੁੰਦੀਆਂ ਗੁੱਤਾਂ ਲਮਕਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਨੂੰ ਗੋਲ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਉਡਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਰੌਚਕ ਨਜ਼ਾਰਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਤੀਬਰ ਗਤੀ ਦਾ ਜੁੱਟ – ਨਾਚ ਹੈ , ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਾਜ ਜਾਂ ਖ਼ਾਸ ਪਹਿਰਾਵੇ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ ।

ਹੁੱਲੇ – ਹੁਲਾਰੇ

ਕੁੱਝ ਭੂਗੋਲਿਕ , ਧਾਰਮਿਕ , ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵੰਡਾਂ ਜਾਂ ਵਲਗਣਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਕੁੱਝ ਲੋਕ – ਨਾਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖ਼ਾਸ – ਖ਼ਾਸ ਖਿੱਤਿਆਂ ਵਿਚ ਨੱਚੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚਾਂ ਵਿਚੋਂ ‘ ਹੁੱਲੇ – ਹੁਲਾਰੇ ’ ਅਜਿਹਾ ਲੋਕ – ਨਾਚ ਹੈ , ਜੋ ਸਾਂਝੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹਿੰਦੂ , ਸਿੱਖ , ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਧਰਮਾਂ ਦੀਆਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਹੋਲੀ ਅਤੇ ਲੋਹੜੀ ਵਰਗੇ ਮੰਗਲ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਸਮੇਂ ਘੇਰੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨੱਚਦੀਆਂ ਸਨ । ਪੁਰਾਤਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਨਾਚ ਦਾ ਨਾਂ ‘ ਹਲੀਸਨ ‘ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇਵ – ਦਾਸੀਆਂ ਦੀ ਨਾਚ – ਪ੍ਰਥਾ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਦੱਸੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਇਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਦੇ ਨਾਲ ਗਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਇਕ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਗੀਤ ਹੈ :

ਹੁੱਲੇ ਹੁਲਾਰੇ , ਲੋਕ ਗੰਗਾ ਚੱਲੇ …… ਹੁੱਲੇ ।
ਸੱਸ ਤੇ ਸਹੁਰਾ ਚੱਲੇ ……..ਹੁੱਲੇ ।
ਦਿਓਰ ਤੇ ਦਰਾਣੀ ਚੱਲੇ ….. ਹੁੱਲੇ ।
ਵਹੁਟੀ ਤੇ ਗੱਭਰੂ ਚੱਲੇ … … ਹੁੱਲੇ ।
ਸੌਂਕਣ ਨਾਲ ਲੈ ਚੱਲੇ .. .. ਹੁੱਲੇ ।
ਮੈਨੂੰ ਕੱਲੀ ਛੱਡ ਚੱਲੇ …. ਹੁੱਲੇ ।

ਨੱਚਣ ਵਾਲੀਆਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜੋ ਇਸਤਰੀ ਪਿੜ ਵਿਚ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ , ਉਹ ਹਰ ਇਕ ਤੁਕ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਭਾਗ ਉਚਾਰਦੀ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਸਮੂਹ ਸਾਥਣਾਂ ‘ ਹੁੱਲੇ ‘ , ‘ ਹੁੱਲੇ ’ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ । ਇਸ ਲੋਕ – ਨਾਚ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਹੱਥਾਂ ਦੇ ਹੁਲਾਰੇ , ਲੱਕ ਮਟਕਾਉਣਾ , ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਠੁਮਕਾਉਣਾ , ਤਾੜੀਆਂ ਮਾਰਨਾ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਘੁੰਮਣਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ । ਅੱਜ – ਕਲ੍ਹ ਇਹ ਲੋਕ – ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਗਿੱਧੇ ਨਾਚ ਵਿਚ ਉਪਰੋਕਤ ਗੀਤ ਦੇ ਨਾਲ – ਨਾਲ ਇਕ ਮੁਦਰਾ ਵਜੋਂ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਲੁੱਡੀ

ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਹੇ ਇਸਤਰੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚਾਂ ਵਿਚ ‘ ਲੁੱਡੀ ’ ਨੂੰ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਥਾਂ ਹਾਸਲ ਸੀ । ਬੇਸ਼ਕ ਇਹ ਨਾਚ ਮਰਦਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਨੱਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਟਾਓ – ਢੰਗ ਵੱਖਰੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।

ਧਮਾਲ

‘ ਧਮਾਲ ’ ਬੋਲੀ ਜਾਂ ਟੱਪੇ ਦੇ ਨਾਲ ਨੱਚਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸੁਤੰਤਰ ਕਿਸਮ ਦਾ ਲੋਕ – ਨਾਚ ਹੁੰਦਾ ਸੀ , ਜੋ ‘ ਹੱਲੇ – ਹੁਲਾਰੇ ‘ ਵਾਂਗ ਗਿੱਧੇ ਵਿਚ ਇਕ ਮੁਦਰਾ ਤਕ ਹੀ ਸਿਮਟ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਲੋਕ ਨਾਚ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਟਿੱਪਰੀ ਜਾਂ ਡੰਡਾਸ , ਫਤੂਹਾ , ਘੁਮਰ ਅਤੇ ਸਪੇਰਾ ਜਾਂ ਨਾਗ ਲੋਕ – ਨਾਚ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਹੇ ਹਨ ।

ਮਰਦਾਵੇਂ ਲੋਕ – ਨਾਚ

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਰਦਾਵੇਂ ਲੋਕ – ਨਾਚ ਵੀ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਸੁਡੌਲਤਾ , ਜ਼ਿੰਦਾ – ਦਿਲੀ , ਸਾਹਸ ਅਤੇ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕਰੜੀ ਸਰੀਰਕ ਵਰਜ਼ਿਸ਼ , ਮਸਤ – ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਅਤੇ ਧਰਮ – ਨਿਰਪੇਖ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੇ ਲੋਕ – ਨਾਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜੀਵਨ ਝਲਕ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪਹਿਲੂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪੂਰਵ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸਮਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਉਥਲ – ਪੁੱਥਲ ਹੋਈ , ਪਰੰਤੂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ – ਨਾਚ ਪੂਰੇ ਜਾਂ ਅਧੂਰੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਚਦੇ ਬਚਾਉਂਦੇ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਗ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਹਨ । ਹੇਠਾਂ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮਰਦਾਵੇਂ ਲੋਕ – ਨਾਚਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਭੰਗੜਾ

ਭੰਗੜਾ ਪੰਜਾਬੀ ਗੱਭਰੂਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲੋਕ – ਨਾਚ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਤਕੜੇ ਅਤੇ ਗੱਠੇ ਹੋਏ ਸਰੀਰ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ , ਸਧਾਰਨ ਪਰ ਸੁੰਦਰ ਪੁਸ਼ਾਕ ਪਹਿਨ ਕੇ ਅਲਬੇਲੇਪਨ ਵਿੱਚ ਜੋਸ਼ , ਬੀਰਤਾ ਅਤੇ ਸਾਹਸ ਭਰਪੂਰ ਨਾਚ – ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਮੁੱਢਲੇ ਨਾਚ ਵਾਲੀ ਰੰਗਤ ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਕਾਲ – ਕ੍ਰਮ ਵਿਚ ਇਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਰੂਪ ਨਿਖਾਰਿਆ ਅਤੇ ਖੇਤੀ – ਯੁਗ ਤਕ ਇਹ ਲੋਕ – ਨਾਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੋ ਗਿਆ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੰਗੜਾ ਕਬਾਇਲੀ ਨਾਚ ਨਾ ਰਹਿ ਕੇ ਕਿਰਸਾਨੀ ਨਾਚ ਵਧੇਰੇ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਕਾਰਨ ਇਸ ਲੋਕ – ਨਾਚ ਦਾ ਨਾਮ ‘ ਫ਼ਸਲ – ਨਾਚ ‘ ਜਾਂ ‘ ਵਿਸਾਖੀ – ਨਾਚ ’ ਵੀ ਪੈ ਗਿਆ ।

ਇਹ ਨਾਚ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ , ਸਰਗੋਧਾ , ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਸਿਆਲਕੋਟ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਇਹ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਤੇ ਅੰਤਰ – ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ । ਲੋਕ-ਨਾਚ ਭੰਗੜਾ ਢੋਲ ਦੀ ਸਰਲ ਤਾਲ ‘ ਤੇ ਨੱਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਤਾਲ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ :

1                       2-3                      4                        5                             6-7                     8
ਧਿਨ                   ਧਨਾ                     ਧਿਨ,                    ਧਿਨ                        ਤਨਾ                    ਕਤ

ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਮਗਰੋਂ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਭੰਗੜਾ ਆਰੰਭ ਹੋਣ ਸਮੇਂ ਇਹ ਤਾਲ ਧੀਮੀ ਵੱਜਦੀ ਹੈ । ਨਚਾਰ ਭੰਗੜੇ ਦੇ ਤਾਲ ਉੱਤੇ ਪੈਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਹਲੂਣਦੇ ਹੋਏ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਭੰਗੜੇ ਦੀ ਟੋਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਨਚਾਰ ਜਾਂ ਢੋਲਚੀ ਜਾਂ ਲਾਕੜੀ ਬੋਲੀ ਚੁੱਕਦਾ ਹੈ , ਬਾਕੀ ਜਣੇ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਬੋਲੀ ਦੀ ਅੰਤਮ ਤੁਕ ਦੇ ਉਚਾਰ ਨਾਲ ਨਾਚ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਭੰਗੜੇ ਦੀ ਇਸ ਗਤੀ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਢੋਲੀ ਢੋਲ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਜਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵੱਖ – ਵੱਖ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਬੋਲੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਓ – ਸੰਦਰਭ ਉਸਦੇ ਇਸ ਵੱਖ – ਵੱਖ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਾਲ ਬਦਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਸਤੀ ਭੰਗੜਾ ਹਰ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ‘ ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਥਾਂ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਭੰਗੜੇ ਵਿਚ ਢੋਲ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ , ਚਿਮਟਾ , ਡਾਂਗ , ਕਾਟੋ ਸੱਪ ਆਦਿ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਿਆਲਕੋਟੀ ਭੰਗੜੇ ਦੀ ਝਲਕ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਡਾਂਗਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ੀਸ਼ਿਆਂ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਹੀ ਹੈ ।

ਅਜਿਹੀਆਂ ਦੋ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇਖੋ

ਡੱਬੀ ਬੋਤਲਾਂ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ੀਸ਼ੇ , ਭੰਗੜਾ ਸਿਆਲਕੋਟ ਦਾ ।
ਚੰਨ ਉਏ , ਤੇਰੀਆਂ ਮੈਂ ਲੱਖ ਮੰਨੀਆਂ , ਮੇਰੀ ਇੱਕੋ ਮੰਨ ਉਏ ।

ਭੰਗੜੇ ਦੀਆਂ ਕਈ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਹਨ । ਨਚਾਰ ਇਸ ਨੂੰ ਕਤਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਹਮੋ – ਸਾਹਮਣੇ , ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ , ਅੱਗੜ – ਪਿੱਛੜ , ਢੋਲੀ ਦੇ ਇਰਦ – ਗਿਰਦ , ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਪੱਟਾਂ ਜਾਂ ਮੋਢਿਆਂ ‘ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਕਿਸੇ ਦਿਸ਼ਾ ਵਲ ਹੁਲਾਰੇ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦੇ ਹੋਏ ਨੱਚ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਖੇਤੀ – ਬਾੜੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੰਦਾਂ ਅਤੇ ਧੰਦਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਦੇਖੋ ਇੱਕ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਬੋਲੀ

ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਵੇਖ ਲਓ ,
ਜਿਉਂ ਟਾਹਲੀ ਦੇ ਪਾਵੇ , 
ਕੰਨੀਦਾਰ ਇਹ ਬੰਨ੍ਹਦੇ ਚਾਦਰੇ , 
ਪਿੰਨੀਆਂ ਨਾਲ ਸੁਹਾਵੇ ,
ਦੁਧੀਆ - ਕਾਸ਼ਨੀ ਬੰਨ੍ਹਦੇ ਸਾਫ਼ੇ ,
ਜਿਉਂ ਉਡਦਾ ਕਬੂਤਰ ਜਾਵੇ ।
ਮਲਮਲ ਦੇ ਤਾਂ ਕੁੜਤੇ ਪਾਉਂਦੇ ,
ਜਿਉਂ ਬਗਲਾ ਤਲਾ ਵਿੱਚ ਨ੍ਹਾਵੇ ,
ਭੰਗੜਾ ਪਾਉਂਦਿਆਂ ਦੀ - ਸਿਫ਼ਤ ਕਹੀ ਨਾ ਜਾਵੇ ।
ਭੰਗੜਾ ….........................................................।

ਭੰਗੜੇ ਵਿਚ ਨਚਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਸੰਬੰਧੀ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨਿਯਮਬੱਧ ਸਿਖਲਾਈ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਚਾਰਾਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਾਕ ਵੀ ਸਰਲ – ਸਾਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ , ਜਿਸ ਵਿਚ ਪੱਗ , ਝੰਗਾ ( ਕਮੀਜ਼ ) ਚਾਦਰਾ ਆਮ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹਨ । ਬਣਨ – ਫ਼ੁਬਣ ਦੀ ਰੁਚੀ ਕਾਰਨ ਨਚਾਰ ਗਲਾਂ ਵਿਚ ਕੈਂਠੇ , ਬੁਗਤੀਆਂ ਤੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਮੁਰਕੀਆਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਉਚੇਚ ਦੇ ਪਹਿਨ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।

ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਅਸਲ ਭੰਗੜੇ ਦਾ ਸਰੂਪ ਬਦਲ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਤੇ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਪੱਧਰ , ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਚਾਰ – ਪੱਧਰ ਅਤੇ ਸਾਜ਼ੋ – ਸਾਮਾਨ ਆਦਿ ਪੱਖੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਆ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਾਚਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਕੁ ਮਿਟ ਰਹੇ ਲੋਕ – ਨਾਚਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਵੀ ਇਸ ਦੀਆਂ ਚਾਲਾਂ ਜਾਂ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ । ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਭੰਗੜਾ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਹੌਂਸਲੇ , ਗ਼ੈਰਤ , ਬੀਰਤਾ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਖੇਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਾਰ – ਵਿਹਾਰਾਂ ਦੀ ਮੂੰਹੋਂ ਬੋਲਦੀ ਤਸਵੀਰ ਹੈ ।

ਝੂੰਮਰ

ਝੂੰਮਰ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਂਦਲ ਬਾਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਨਾਚ ਹੈ । ਝੂਮ – ਝੂਮ ਕੇ ਨੱਚਣ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ‘ ਝੂੰਮਰ` ਪੈ ਗਿਆ । ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਘੁਮਰ ਵਿਚਲੀਆਂ ਕੁੱਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਵੀ ਇਸ ਵਿਚ ਹਨ । ਬਾਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਇਧਰਲੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਵੱਸਣ ਨਾਲ ਇਹ ਲੋਕ – ਨਾਚ ਵੀ ਇਧਰ ਆ ਗਿਆ ।

ਇਸ ਨਾਚ ਨੂੰ ਨੱਚਣ ਵਾਲੇ ਸਮੂਹਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਥਾਂ , ਘੇਰੇ ਦੇ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਹਰਮਨ – ਪਿਆਰੇ ਲੋਕ – ਗੀਤ ਢੋਲੇ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਢੋਲ ਦੀ ਤਾਨ ਦੇ ਉੱਤੇ ਨਾਚ ਨੱਚਦੇ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਹ ਨਾਚ ਤਿੰਨ ਤਾਲਾਂ – ਮੱਠੀ ਤਾਲ , ਤੇਜ਼ ਤਾਲ ਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਤੇਜ਼ ਤਾਲ – ਉੱਤੇ ਨੱਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਵਿਦਵਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਾਲਾਂ ਨੂੰ ਕ੍ਰਮਵਾਰ , ‘ ਝੂੰਮਰ ਦੀ ਤਾਲ ‘ , ‘ ਚੀਣਾ ਛੜਨਾ ‘ ਅਤੇ ‘ ਧਮਾਲ ‘ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹ ਨਾਚ ਆਰੰਭ ਵਿਚ ਧੀਮੀ ਗਤੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਤੀਜੇ ਪੜਾ ਤਕ ਅਤਿ ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਜੋਸ਼ੀਲਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅੰਤਮ ਪੜਾ ਤਕ ਕੇਵਲ ਕੁੱਝ ਕੁ ਨਚਾਰ ਹੀ ਨੱਚਦੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਬਾਕੀ ਹਾਰ – ਹਫ ਕੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਲੰਮੇ ਗੀਤ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਮੱਝਾਂ – ਗਾਈਆਂ , ਬੱਕਰੀਆਂ , ਡਾਚੀਆਂ , ਘੋੜੀਆਂ , ਤਿੱਤਰਾਂ , ਬਟੇਰਿਆਂ , ਕਿੱਕਰਾਂ , ਫਲਾਹੀਆਂ ਦੇ ਜ਼ਿਕਰ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪ੍ਰੇਮੀ – ਜਨਾਂ ਦੇ ਮਿਲਣ ਦੀ ਸਿੱਕ ਅਤੇ ਅਨਾਜ , ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਝੋਨਾ ਝਾੜਨ ਅਤੇ ਛੜਨ ਆਦਿ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ , ਇਸ ਨਾਚ ਸਮੇਂ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਦੇਖੋ ਝੁੰਮਰ ਦੇ ਇਕ ਗੀਤ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਚੀਣਾ ਇੰਜ ਛੜੀਂਦਾ ਲਾਲ , ਚੀਣਾ ਇੰਜ ਛੜੀਂਦਾ ਹੋ ਮੋਹਲਾ ਇੰਜ ਮਰੀਂਦਾ ਲਾਲ , ਮੋਹਲਾ ਇੰਜ ਮਰੀਂਦਾ ਹੋ ਚੀਣਾ ਇੰਜ ਛੜੀਂਦਾ ਹੋ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਸ ਨਾਚ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਭੰਗੜੇ ਵਿਚ ਹੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣ ਲੱਗੀਆਂ ਹਨ ।

ਲੁੱਡੀ ਲੋਕ-ਨਾਚ

ਲੁੱਡੀ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਸਾਂਝੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉੱਤਰ – ਪੱਛਮੀ ਨੀਮ ਪਹਾੜੀ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਮੈਦਾਨੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਲਚਕ ਅਤੇ ਮਸਤੀ ਭਰਪੂਰ ਅਦਾਵਾਂ ਵਾਲਾ ਸਰਲ – ਸਹਿਜ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇਸਤਰੀ-ਨਾਚ ਵੀ ਸਮਝ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ।

ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਹ ਜਿੱਤ ਜਾਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦਾ ਨਾਚ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਢੋਲ ਦੇ ਤਾਲ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀਆਂ ਤਾਲਾਂ ਸਧਾਰਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਨਚਾਰ ਜਿਵੇਂ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਚ – ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਪ੍ਰਗਟਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਆਮ ਕਰਕੇ ਇਹ ਨਾਚ ਨੱਚਦੇ ਸਮੇਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਚਾਰ ਛਾਤੀ ਅੱਗੇ ਤਾੜੀ ਮਾਰਦੇ , ਅੱਖਾਂ ਮਟਕਾਉਂਦੇ , ਮੋਢੇ ਹਿਲਾਉਂਦੇ ਅਤੇ ਲੱਕ ਹਿਲਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਘੇਰੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਢੋਲ ਦੇ ਤਾਲ ਨਾਲ ਤੁਰਦੇ ਹਨ । ਫੇਰ ਢੋਲੀ ਦੁਆਰਾ ਢੋਲ ‘ ਤੇ ਕੀਤੇ ਸੰਕੇਤ ਅਨੁਸਾਰ ਨਾਚ – ਮੁਦਰਾ ਬਦਲ ਕੇ ਤਿੰਨ ਤਾੜੀਆਂ ਮਾਰਦੇ ਹਨ ।

ਇਹ ਤਿੰਨ ਤਾੜੀਆਂ ਘੇਰੇ ਦੇ ਅੰਦਰਵਾਰ ਸਰੀਰ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਭਾਗ ਨੂੰ ਝੁਕਾ ਕੇ , ਫੇਰ ਛਾਤੀ ਅੱਗੇ ਕਰ ਕੇ ਅਤੇ ਤੀਜੀ ਤਾੜੀ ਘੇਰੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਝੁਕ ਕੇ ਮਾਰਦੇ ਹਨ । ਢੋਲ ਦੀ ਨੀਵੀਂ ਸੁਰ ਵਾਲੀ ਥਾਪ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ‘ ਤੇ ਨਵੀਂ ਮੁਦਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਨਚਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਸੱਜੀ ਬਾਂਹ ਤੇ ਸੱਜੀ ਲੱਤ ਚੁੱਕ ਕੇ ਖੱਬੇ ਪੈਰ ਨਾਲ ਉਛਲਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨੱਚਦੇ ਨਚਾਰਾਂ ਦਾ ਮੋਢਾ , ਪੈਰ ਅਤੇ ਤਾੜੀ ਦੇ ਕਾਰਜ ਵਿਚ ਸਮਤਾ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਲੋਕ – ਗੀਤ ਨਹੀਂ ਬੋਲੇ ਜਾਂਦੇ ਪਰ ਮਸਤੀ ਵਿੱਚ ਆਏ ਨਚਾਰ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਕੱਢਦੇ ਹਨ ; ਜਿਵੇਂ –

ਸ਼ - ਸ਼ .. ਸ਼ - ਸ਼ , ਹੀ ….ਹੀ……..ਹੀ……. ਹੀ।
ਹੋ - ਹੋ .………….. ਹੋ - ਹੋ - ਓ . …..ਓ ……. ਓ ਜਾਂ
ਐਲੀ ………….. ਐਲੀ ………. ਐਲੀ !!! ਹੜੀਪਾ ਹਾਇ ! ਹੜੀਪਾ ਹਾਇ ! !

ਅਜੋਕੇ ਯੁਗ ਵਿਚ ਇਸ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਵੀ ਭੰਗੜੇ ਦੀਆਂ ਇਕ ਦੋ ਚਾਲਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਸਿਮਟ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ ਜਾਪਦੀ ਹੈ ।

ਮਰਦਾਂ ਦਾ ਗਿੱਧਾ

ਮਾਲਵੇ ਵਿਚ ‘ ਮਰਦਾਂ ਦਾ ਗਿੱਧਾ ‘ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ‘ ਚੋਬਰਾਂ ਦਾ ਗਿੱਧਾ ‘ ਜਾਂ ‘ ਮਲਵੱਈਆਂ ਦਾ ਗਿੱਧਾ ‘ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮਰਦਾਵੇਂ ਗਿੱਧੇ ਦੇ ਨਾਚਾਰ ਸਮੂਹ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬੋਲੀਆਂ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ , ਅਲਗੋਜ਼ੇ , ਢੋਲਕ , ਚਿਮਟੇ , ਬੁੱਘਦੂ , ਸੀਟੀ , ਗੜਵੇ , ਛੈਣੇ , ਬਾਲਟੀ ਆਦਿ ਸਾਜ਼ ਵਜਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲੋਕ – ਨਾਚ ਵਿਚ ਨਾਚ ਵਰਗੀਆਂ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਘੱਟ ਅਤੇ ਲੰਮੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਬਹੁਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ – ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਨਾਸ਼ਮਾਨਤਾ , ਰੱਬ ਦੀ ਹੋਂਦ , ਪ੍ਰੇਮ – ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਇਲਾਕਾਈ ਮਾਣ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਰਤਾਰੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਦੇਖੋ ਨਮੂਨਾ

ਚਲ ਵੇ ਮਨਾ , ਬਿਗਾਨਿਆ ਧਨਾ , ਕਾਹਨੂੰ ਪ੍ਰੀਤਾਂ ਜੁੜੀਆਂ ।
ਓੜਕ ਏਥੋਂ ਚੱਲਣਾ ਇਕ ਦਿਨ , ਕਬਰਾਂ ਉਡੀਕਣ ਖੜੀਆਂ ।
ਉੱਤੋਂ ਦੀ ਤੇਰੇ ਵਗਣ ਨ੍ਹੇਰੀਆਂ , ਲੱਗਣ ਸੌਣ ਦੀਆਂ ਝੜੀਆਂ ।
ਅੱਖੀਆਂ ਮੋੜ ਰਿਹਾ , ਨਾ ਮੁੜੀਆਂ ਜਾ ਲੜੀਆਂ ।

ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਕੰਨ ‘ ਤੇ ਖੱਬਾ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਸੱਜੀ ਬਾਂਹ ਉਤਾਂਹ ਨੂੰ ਉਭਾਰ ਕੇ ਬੋਲੀ ਚੁੱਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬੋਲੀ ਦੇ ਅੰਤਮ ਚਰਨ ‘ ਤੇ ਬਾਕੀ ਸਾਥੀ ਆਪਣੇ ਸਾਜ਼ ਵਜਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਸਮੂਹ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਦੋ ਜਣੇ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲ ਕੇ ਪੱਬਾਂ ਭਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਸਰੀਰ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਧੜ ਨੂੰ ਹਰਕਤਾਂ ਵਿਚ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਨਾਚ ਕਾਫ਼ੀ ਹਰਮਨ – ਪਿਆਰਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਧਮਾਲ ਲੋਕ-ਨਾਚ

ਲੋਕ – ਨਾਚ ‘ ਧਮਾਲ ‘ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸੂਫ਼ੀਆਂ – ਸੰਤਾਂ ਦੇ ਡੇਰਿਆਂ ‘ ਤੇ ਨੱਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਦਾ ਇਹ ਨਾਚ ਖ਼ਾਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਸਰੀਰਿਕ ਹਿਲੋਰੇ ਦਾ ਨਾਜ਼ ਸੀ , ਪਰੰਤੂ ਹੁਣ ਇਹ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਭੰਗੜੇ ਦੀ ਇਕ ਚਾਲ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ । ‘ ਖਲੀ ’ , ‘ ਹੇਮੜੀ ’ , ‘ ਡੰਡਾਸ ’ , ‘ ਅਖਾੜਾ ‘ , ‘ ਗੱਤਕਾ ’ , ‘ ਪਠਾਣੀਆਂ ’ , ‘ ਫੁੰਮਣੀਆਂ ’ ਜਿਹੇ ਲੋਕ – ਨਾਚ ਵੀ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਇੱਕ – ਇੱਕ , ਦੋ – ਦੋ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਤਕ ਸੀਮਿਤ ਕਰ ਕੇ ਲਗਪਗ ਖ਼ਤਮ ਹੀ ਹੋ ਗਏ ਜਾਪਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ‘ ਭਗਤ – ਨਾਚ ,‘ ਜੰਗਮ – ਨਾਚ ‘ , ‘ ਨਾਮਧਾਰੀ – ਨਾਚ ’ , ‘ ਸੁਥਰਾ – ਨਾਚ ‘ , ‘ ਮਰਕਤ – ਨਾਚ ‘ , ‘ ਗੁੱਗਾ – ਨਾਚ ‘ ਆਦਿ ਲੋਕ – ਨਾਚ ਵੀ ਲਗਪਗ ਲੁਪਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ।

ਲੋਕ-ਨਾਚਾਂ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ

ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਲਗਾਤਾਰ ਬਦਲਦੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਨੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ – ਨਾਚਾਂ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਤਬਦੀਲੀ ਲੈ ਆਂਦੀ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ – ਨਾਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਕੇਂਦਰਾਂ ਪਿੰਡਾਂ , ਪਿੜਾ , ਖੇਤਾਂ , ਬੇਲਿਆਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਸਟੇਜ , ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਅਤੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਤਕ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਨੂੰ ਤੈ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਪੜਾ ਤੇ ਪੁੱਜ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਆ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਚਾਲਨ , ਗਤੀ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ , ਨਵ – ਸਿਰਜਕ ਨਿੱਜੀ ਗੀਤ – ਮੁਖੀ ਬੋਲੀਆਂ , ਸਟੇਜੀ ਜ਼ਰੂਰਤ , ਪੁਸ਼ਾਕ , ਹਾਰ – ਸ਼ਿੰਗਾਰ , ਸਾਜ਼ – ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਂਤ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਆਦਿ ਦੇ ਕਈ ਪੱਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਕੋਈ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਆਪਣੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ – ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਚੌਖਟੇ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਉਸਾਰੂ ਕਦਰ – ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਲਈ ਕਰਨੀ ਤਾਂ ਠੀਕ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਮੰਤਵ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ , ਤਦ ਹੀ ਇਹ ਲੋਕ – ਨਾਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਸਰਬ – ਪੱਖੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਰਤਾਰੇ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਰੂਪ ਉਘਾੜਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋ ਸਕਣਗੇ ।

FAQ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ – ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚ ਪਾਠ ਦਾ ਲੇਖਕ ਕੌਣ ਹੈ?

ਉੱਤਰ – ਡਾ. ਜਗੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ ।

4.9/5 - (10 votes)

Leave a Comment

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Scroll to Top